W 2014 roku Rem Koolhaas, pełniąc rolę kuratora Biennale w Wenecji, zaprezentował w Pawilonie Centralnym Giardini wystawę zatytułowaną Elements. Przedstawiała ona architekturę w formie dekonstrukcji, będąc niezwykle obszernym katalogiem elementów ją tworzących. Ściany, podłoga, dach, kominek, okna, a nawet ruchome schody i windy zostały ukazane jako odrębne jednostki, ilustrując ich ewolucję zarówno w porządku chronologicznym, jak i tematycznym.
Celowo pominięta w wyliczeniu powyżej, fasada również została dogłębnie przeanalizowana jako kluczowy element. Uważana za pierwszy plan konstrukcji i często jedyny dostępny dla przechodnia, fasada w architekturze jest traktowana nie tylko jako płaszczyzna wyrazu artystyczno-architektonicznego, ale również jako granica między wnętrzem a zewnętrzem budynku. Jej charakter odzwierciedla potrzebę odpowiedzi na kwestie komfortu i struktury.
Na tej granicy prowadzone są liczne badania dotyczące fasad, zwłaszcza w kontekście materiałów oraz jej interpretacji jako płaszczyzny. Od masywnych struktur, przez niemal niewidoczne powierzchnie ze szkła, aż po falujące wizualnie konstrukcje – różnorodność interpretacji architektonicznych wydaje się nieskończona.
Rysunek z 1916 roku autorstwa Hugh Ferrissa przedstawia interpretację Zoning Law w Nowym Jorku. To szkic monumentalnego drapacza chmur, będący wizualizacją zasad miejskiego planowania przestrzennego wprowadzonych w tym roku. Przepisy te określały m.in. kształt budynków, które miały zapewnić dostęp światła i przestrzeni w gęsto zabudowanym mieście. Wizerunek ten został później wykorzystany w książce Delirious New York autorstwa Rema Koolhaasa, która analizuje rozwój i specyfikę architektury oraz urbanistyki Nowego Jorku, podkreślając jej charakterystyczne, ekstrawaganckie i eksperymentalne aspekty.
W rysunkach z początku XX wieku Hugh Ferriss wyobrażał sobie miasto rosnące eksponentalnie w górę. Już wtedy pojawiały się fasady o upiornym, dynamicznym charakterze, które zdawały się być w ruchu. Ta fantasmagoria była obecna w wielu dziełach modernistycznych, takich jak słynny kolaż Wieży na Friedrichstrasse w Berlinie autorstwa Miesa van der Rohe. Praca ta była przejawem wizjonerskiego podejścia do architektury, łącząc formy monumentalne z ekspresją artystyczną.
Pomysł ten znalazł swoją fizyczną realizację w projektach artystycznych duetu Christo i Jeanne-Claude. Od lat 70. para artystów zasłynęła z owijania całych budynków i pomników w olbrzymie płótna, nadając im nowe znaczenia i perspektywy. Do ich najsłynniejszych dzieł należą owinięcie Łuku Triumfalnego w Paryżu oraz Reichstagu w Berlinie. Projekty te nie tylko przekształcały ikonografię architektury, ale także zachęcały do refleksji nad przestrzenią miejską i jej znaczeniem.
Owijanie symbolicznych budynków tkaninami przez Christo i Jeanne-Claude, poza refleksją nad krajobrazami i przestrzeniami site-specific, urzeczywistniło wyobrażenia dotyczące potencjalnych zastosowań i ekspresji tego materiału w fasadach. Na obrazie © ukazano Reichstag owinięty tkaniną przez Christo i Jeanne-Claude, obraz zdigitalizowany z pocztówki z 1995 roku.
Choć niekoniecznie stanowiło to punkt wyjścia do bardziej konkretnego zastosowania w architekturze, doświadczenia Christo i Jeanne-Claude przyczyniły się do stworzenia wyobrażenia możliwości wykorzystania tkanin na fasadach.
Do tego elementu dołączyły badania nad potencjałem technologicznym tkanin, zarówno jako części bardziej złożonych systemów operacyjnych, jak i jako samodzielnego elementu. Użycie tkaniny staje się dla architektów materiałem umożliwiającym kontrolę przezroczystości, poziomu absorpcji światła oraz przyczyniającym się do izolacji termicznej i akustycznej.
Curtain Wall House, zaprojektowany przez japońskiego architekta Shigeru Bana, stanowi symboliczne wykorzystanie tkanin na fasadach jako elementu o potencjale technicznym i estetycznym. Projekt ten zapoczątkował wiele kolejnych realizacji w duchu innowacyjnego podejścia do fasad, zrealizowanych przez takich architektów jak Lacaton i Vassal, Arno Brandlhuber czy Office. Zdjęcia © Hiroyuki Hirai, pochodzą z publikacji Petera Hyatta „Masters of Light: Designing the Luminous House”.
Jednym z najbardziej charakterystycznych przykładów zastosowania tkanin w fasadach jest Curtain Wall House autorstwa Shigeru Bana, zrealizowany w Tokio w 1995 roku. Inspirowany elementami tradycyjnej architektury japońskiej, wielki materiał pokrywający całą fasadę tej miejskiej rezydencji odpowiadał potrzebom klienta przyzwyczajonego do życia w historycznej części miasta. Zasłona wykonana z materiału przypominającego ten używany w mobilnych konstrukcjach mieszkalnych służy kontroli widoków i zapewnieniu prywatności, jednocześnie zachowując wizualną przepuszczalność w zależności od jej ustawienia. Spełnia także funkcję kontroli światła i izolacji, poprawiając zatrzymywanie ciepła w chłodniejszych miesiącach.
Bardziej współczesna propozycja pracowni Atelier MAIO to budynek w Sant Feliu de Llobregat w Hiszpanii, odnosi się zarówno do imaginacyjnych zasad prac Christo i Jeanne-Claude, jak i do aspektów komfortu inspirowanych Curtain Wall House.
Kandydat do Nagrody Mies van der Rohe 2024, projekt mieszkaniowy pracowni Atelier MAIO w Sant Feliu de Llobregat, w pobliżu Barcelony, ma na celu dostarczenie ekonomicznych rozwiązań wspierających politykę mieszkaniową miasta, mającą przeciwdziałać niedoborowi mieszkań. Fasady budynków, pokryte zewnętrznymi zasłonami, zyskują efekt ruchu, jednocześnie poprawiając komfort termiczny mieszkań. Zdjęcie © José Hevia
Zastosowanie żaluzji wzdłuż całej zewnętrznej fasady budynku mieszkalnego jest bezpośrednią odpowiedzią na kontrolowane koszty budowy, typowe dla tego typu projektów. Dzięki niskim wymaganiom konserwacyjnym i długiej żywotności, żaluzje sprawiają, że budynek jest bardziej wydajny termicznie.
W połączeniu z elewacją z cegły terakotowej i innymi pasywnymi rozwiązaniami, takimi jak wewnętrzny dziedziniec, który chłodzi kompleks w cieplejszych miesiącach, żaluzje umożliwiły utrzymanie kosztów budowy i utrzymania związanych z efektywnością energetyczną kompleksu poniżej średniego poziomu krajowego.
Zastosowanie żaluzji na elewacji umożliwiło również zintegrowanie tarasów jako części każdego mieszkania, przekształcając je w niejednoznaczne przestrzenie między wnętrzem a zewnętrzem, koncepcję zastosowaną również do półpublicznej ścieżki na parterze, która ma serpentynowy kształt.
Przepuszczalność w rozwiązaniu ściany osłonowej, kieruje wieloma aspektami szczególnie tymi o wyraźnie publicznym charakterze. Parter podąża za formą i językiem przestrzeni miejskiej dla lepszej wzajemnej integracji, rozwijając się w falistą ścieżkę na twardej nawierzchni, aby ułatwić dostęp i utrzymanie przestrzeni miejskiej. Powierzchnia dachu jest przeznaczona do wspólnego użytku. Zdjęcie © José Hevia
Składający się z pięciu kondygnacji i 40 lokali mieszkalnych projekt kładzie nacisk na łączność miejską, sprawiedliwość społeczną i zrównoważony rozwój, zachowując jednocześnie charakterystyczną tożsamość wizualną, w szczególności dzięki zasłonom, które w niektórych momentach sprawiają wrażenie, że budynek przypomina żagiel, z białymi tkaninami unoszonymi na wietrze.
Przekład tekstu: Luís Filipe Fernandes